 |
Acceso a parcela
|
Í þessum
öðrum pistli, tileinkuðum Páli Skúlasyni og orðum hans „hugsunin stjórnar
heiminum“, ætlum við að skoða hugtakið um heimilið. Hinn nána heim sem
umkringir okkur á alla vegu þegar við vöknum og bjóðum góðan dag og þegar
kvölda tekur og nætursvefninn tekur við. En líka á ólíkum tímum dagsins við
athafnir hins daglega lífs – fáum okkur morgunkaffi, göngum frá í eldhúsinu,
spjöllum saman og rökræðum, lesum bók, horfum á sjónvarp eða vinnum við
tölvuna, göngum frá þvotti, bjóðum vinum heim og höldum boð, og vinnum við
áhugamál.
Mörgum
fyndist þessi upptalning sjálfsagt gefa auga leið en ég vil meina að heimilið
er ekki aðeins hugsað til þess að uppfylla ákveðin skilyrði um svefnfrið eða
aðstöðu til að búa til mat. Heimilið hefur meiri áhrif sem m.a. eru skynjuð í
gegnum byggingarefnin, útsýni og skipulag rýma. Hvernig myndum við lýsa heimili
okkar fyrir ókunnugum? Til þess að hjálpa okkur að svara þeirri spurningu gætum
við leitt hugann að fyrsta fundinum með arkitektinum eða söluaðilanum. Að
hverju varstu að leita? Sjálf gæti ég svarað spurningunum á þá leið að ég
leitaði eftir opnu og sveigjanlegu rými þar sem ég myndi hafa svigrúm til að
hugsa og taka þátt í félagslegum athöfnum. Hvort sem ég væri að vinna við
skrif, lesa bók eða matreiða. Ég leitaði ákveðins jafnvægis sem kæmi fram í
vali á náttúrulegum efnum, skipulagi rýma og innréttinga.
Enn
heyrist sagt að við Íslendingar byggjum ekki á þeirri byggingarhefð sem aðrar
nágrannaþjóðir okkar eiga og því er ekki hægt að ætlast til þess að við séum
samræðuhæf um eiginleika arkitektúrs. Hvort sem það er rétt eða ekki, hljótum
við öll að þekkja okkar eigið lífsmynstur og vita í hvers konar umhverfi við
viljum búa. Mætti þá fullyrða að híbýli
mannsins séu að mörgu leyti tákn um menningarstig landsins?
Sú
umræða braut sér leið eftir seinni heimsstyrjöldina. Á Ítalíu var rætt um heimilið sem stað þar sem
eðli og eiginleikar einstaklingsins fengju að þroskast. Hið manneskjulega
viðmót heimilisins var undirstrikað og tengt siðferði einstaklingsins og
samfélagslegri vitund. Heimilið var griðastaður fjölskyldunnar þangað sem hún
sótti í hvíld og þægindi. Ýmislegt mátti lesa út úr heimilinu um uppruna þeirra
sem þar bjuggu. Það var fengið með því að „anda að sér“ húsinu þegar gengið
væri inn. Heimilið var ekki safn úreltra hluta heldur höfðu hlutirnir ákveðna
þýðingu. Þeir væru tákn um ákveðinn smekk, visst tímabil og sögu. Með það í
huga var sagt æskilegt að búa til heimili byggt á sönnum gildum og varast listlíki, eða „kitsch“. Gamlt og nýtt væri
sett hlið við hlið, og upphefði hvort annað fremur en að draga úr gildi annars.
Þessi virðing fyrir hlutunum lýsti sér í bjartsýni á heimilinu, og
tilfinningunni um lýðræði og frelsi.
Á
svipuðum tíma kom Kristín
Guðmundsdóttir, nú 92 ára, heim úr námi frá Bandaríkjunum sem fyrsti
háskólamenntaði innanhússarkitekt Íslendinga og sem sérfræðingur kom hún með
hugmyndir sem áttu að bæta lífsgæði manna með því að gera heimilin að stað
fyrir athafnir allra fjölskyldumeðlima, barna og fullorðinna. Þar leitaðist hún
eftir að ná fram jafnvægi.
Kristín
lagði mikla áherslu á að tilgangur híbýla væri að búa í þeim. Heimilið
samanstæði af herbergjum sem uppfylltu ákveðin hlutverk en hún fjallaði líka um
skipulag hvers og eins: hvernig húsmunum væri best komið fyrir á hverjum vegg í
samræmi við aðra veggi herbergisins. Leita ætti samræmis og jafnvægis milli hárra
og lágra húsmuna. Til dæmis ef hugsað væri út frá einum vegg gætu dyr og
gluggar með síðum tjöldum komið í stað hárra húsgagna. Augað leitar jafnvægis á
fleti veggjarins alveg eins og í þrívíðu rými. Sýna þyrfti ríka tilfinningu
fyrir fegurð og næmi fyrir línum og rýmisnotkun til að skapa eina heild. Og
ekki hlaða herbergið húsmunum þannig að varla væri hægt að ganga um það.
Kristín
vildi stýra umræðunni um heimilin inn á brautir sem allir skildu og notaði
málfar sem fólk tileinkaði sér í daglegu máli. Hugtökin báru með sér lýðræðisleg
sjónarmið eins og ‘að taka mið af’, ‘leitast eftir jafnvægi milli einstaklinga
þegar þeir væru settir saman sem ein heild’, ‘draga fram það fallega’, ‘sækjast
eftir tilbreytingu’ og ‘auðvelda samskipti með því að gefa svigrúm’. Þetta voru
atriði og ákveðin viðhorf sem líka mátti túlka sem jákvæða eiginleika
manneskjunnar. Heimilið, skipulag þess og fegurðargildi endurspegluðu vellíðan
manneskjunnar innra með sér og gagnvart umhverfinu.
Með
þetta í huga, að heimilið enduspegli vellíðan manneskjunnar og að hún hafi rými
til athafna, skulum við vinda okkar kvæði í kross og hugsa um heimilið út frá
einstakri fjölskyldu. Lítilli fjölskyldu sem samanstendur af foreldrum með eitt barn á einhverfurófinu.
Mig
langar til að nota þetta dæmi vegna þess að einstaklingar á einhverfurófinu
skynja veröldina öðruvísi en aðrir. Það þarf ekki að þýða að það sé röng
skynjun eða skaðleg á neinn hátt heldur er það eingöngu þeirra sýn, skynjun og
skilningur á sínu nánasta umhverfi. Einhverfa er heiti á samsafni einkenna sem
tengjast truflun á taugaþroska og kemur sú truflun ekki fram á neinum tveimur
einstaklingum eins. Því er talað um að einstaklingur sé á einhverfurófinu. Nokkur einkenni einhverfu eru:
- Takmarkaður
skilningur á tilgangi, þýðingu og áhrifa boðskipta;
- Óvæntar
breytingar skapa oft mikla óvissu sem birtist í ótta og miklum kvíða hjá viðkomandi;
- Ofur
viðkvæmni fyrir áreiti umhverfisins og viðbrögð þeirra eru oft misskilin út frá
félagslegu samhengi sem „slæm hegðun“;
- Eins
er einkennandi að vera viðkvæm fyrir áferð fæðu og vilja hafa hverja tegund
aðskilda.
Sömuleiðis getur þátttaka barna á
einhverfurófi verið á öðrum forsendum en þeirra sem ekki er einhverf. Það
á til dæmis við um:
- Að
skilja fyrirætlanir annarra;
- Að
skilja þarfir annarra, tilfinningar og hugsanir án orða;
- Að
hefja félagsleg samskipti;
- Að
taka þátt og spinna upp leik með öðrum.
En hvernig má túlka þennan skilning á
umhverfinu gagnvart heimilinu? Hér verður fjallað um dæmi um hús
fyrir fjölskyldu með barn með mikla einhverfu og á við áskoranir að etja á
færni til að taka þátt í félagslegum samskiptum, færni í máli og tjáskiptum og
á við áráttukennda hegðun.
Yfirleitt
læra börn helstu lögmál mannlegra samskipta með því að fylgjast með öðrum og
herma eftir. Börn á einhverfurófinu læra ekki þannig og þeim þarf því að kenna
sérstaklega margt sem önnur börn læra sjálfkrafa. Félagsleg einangrun og vinaleysi
er það sem verður hvað erfiðast í lífinu og mikils um vert að stuðla að auknum
félagsþroska strax á barnsaldri.
Við
skulum setja okkur í spor fjölskyldunnar augnablik og ímynda okkur að við séum fyrir
framan húsið okkar. Við leggjum bílnum og göngum upp stéttina, inn um
aðaldyrnar og inn í forstofu. Tökum af okkur skóna og yfirhöfn, setjum á okkur
inniskó og göngum inn í íbúðina. Þetta gerum við án þess að hugsa. Við lærðum
aðgerðirnar sem lítil börn, algjörlega ósjálfrátt og aðeins með því að herma
eftir öðrum. Það sama er ekki hægt að segja um börn með mikla einhverfu, og
ekki um litla drenginn sem við erum að teikna hús fyrir. Hann er að læra að tjá
sig og tala, læra um merkingu orðanna og hvernig hlutir eru notaðir. Þegar hann
gengur inn um dyr að húsi sem hann þekkir ekki, fyllist hann óöryggi. Hann
stendur í forstofunni, þar sem úir og grúir af skóm og hangandi yfirhöfnum og
tvær hurðir sem opnast sitthvora leiðina. Umhverfið er yfirþyrmandi!
Mörg börn
á einhverfurófinu þurfa að læra í hvaða röð hlutirnir eru gerðir. Það er, þau
sjá inniskóna í forstofunni en vita ekki endilega hvað á að gera við þá. Þau
skortir hæfileikann til að skilja hvað margt af því sem þeir gera þýðir og þeir
eiga í erfiðleikum með að tengja saman hugmyndir og atburði. Veröld þeirra er
samansett röð af reynslu og kröfum sem hafa enga tengingu. Orð hafa eina
merkingu; þau hafa ekki aukamerkingu
eða aðra tengingu og því er oft talað um að börn á einhverfurófinu fylgi bókstaflegri
hugsun, sem auðvelt er að túlka sem „ósveigjanleika“.
En þá
er spurt, hvernig getur bygginglist hjálpað barninu með einhverfu að þroskast og öðlast betri skilning á umhverfið? Væri ekki ákjósanlegra
að teikna „venjulegt“ hús og barnið lærði að aðlagast því? Við skulum skoða
hvert herbergi út frá hlutverki þess, og þannig minnast orða Kristínar um að
hvert herbergi í húsinu ætti að uppfylla ákveðið hlutverk – en nú út frá
skynjun barns með mikla einhverfu.
Hér
er ég með handbók sem höfð er til viðmiðunar þegar teiknað er hús fyrir ákveðna
fjölskyldu með barn á einhverfurófinu. Þessa handbók bjuggum við til og köllum Myndtákna-húsið, en það hús byggist á
mjög skipulögðu umhverfi og sjónrænum vísbendingum. Gengið er út frá því að
flestir sem hafa einhverfu skilja betur það sem þeir sjá en það sem þeir heyra.
Sjónrænir hæfileikar þeirra eru mun þróaðri og því leiða sjónrænar upplýsingar
til þess að hlutirnir fá meira vægi og gerir það að verkum að þeir læra og
athafna sig á sjálfstæðari hátt.
Til
þess að geta búið til þessa handbók, var
hvert herbergi skilgreint í smáatriðum; hvaða hlutverki það átti að gegna og í
hvaða röð hlutirnir áttu að gerast. Hvert atriði átti að nýtast til að styrkja
og byggja upp færni í félagslegum samskiptum, tjáningu, leik og athöfnum
daglegs lífs einhverfs barns. Eins og á kortum myndræna boðskiptakerfisins, sem
notuð eru á börn sem eru ófær um að nota talmál til að tjá sig, er rýmið í
húsinu skipulagt þannig að barnið horfir beint á hvern hlut og atburðarrásin er
lesin frá vinstri til hægri. Þetta á við hvort sem um er að ræða stakt fatahengi,
að leggja á borð, að athafna sig í baðherberginu eða að klæða sig. Hlutirnir
sjálfir og þættir hússins taka við hlutverki myndatákna sem notuð eru til
samskipta. Þeir verða að myndrænu
boðskiptakerfi og auðvelda einstaklingnum á einhverfurófinu að skilja
umhverfi sitt án þess að þurfa að reiða sig á táknmyndir. Allt úthugsað til að
búa til réttar aðstæður svo barnið verði eins sjálfstætt og hægt er. En skoðum
nú nánar skipulag hússins og einstaka þætti herbergjanna.
- Gengið
er inn í forstofu, um útidyrahurð
sem er skýrt afmörkuð utan frá húsinu. Þetta er staðurinn þar sem tekið er á
móti fólki og því boðið velkomið. Um leið og gengið er inn er hefðbundið
fatahengi það fyrsta sem maður tekur eftir. Hengið sækist eftir athygli, ef svo
má segja, og bíður þess að yfirhafnir séu hengdar á sig. Næst til hægri stendur
þægilegur stóll og skógrind með inniskóm þar við hlið. Á veggjum eru ljósmyndir
af fjölskyldunni.
- Úr
forstofu er beinn aðgangur að salerni
með handlaug og klósetti. Skipulagning er skýr sem og röð athafna. Þegar hurðin
er opnuð blasir handlaugin við en röð eininganna er krani, sápa og handklæði. Þar
fyrir ofan er spegill sem er greiptur í vegginn svo engin leið sé að losa hann.
Á móti handlauginni er klósettið.
- Björt
þvottaaðstaða tengist forstofunni
líka. Hún er með vinnuborði og læstum skáp undir sem hefur að geyma þvottavél /
þurrkara / strauvél / stóran vask og stað fyrir hreinsiefni. Gott aðgengi er að
þvottasnúrum úti. Þetta fyrirkomulag er hugsað til þess að barnið komi hreint
inn í íbúðina eftir að hafa leikið sér úti því mörg þeirra sækjast eftir
snertingu við vatn og mold.
- Búr tekur þá við.
Hér eru ýmsir möguleikar fyrir hendi. Matvæli eru flokkuð eftir stærð, þyngd
eða jafnvel mismunandi málsverðum, og raðað í skápa með glerhurðum og/eða
hekluðum gardínum. Hér er aðgengi takmarkað en í samvinnu við foreldra er unnið
að því að skerpa skynfæri og þekkja hráefni í ákveðnar máltíðir.
- Þá er
gengið inn í eldhús þar sem
undirbúningur matvæla á sér stað, matreiðsla og frágangur. Vinnuborð með
rúnnuðum hornum er í miðju, gagngert til þess að fjölskyldan geti öll tekið
þátt í matreiðslunni og haft félagsleg samskipti. Héðan úr eldhúsi er hægt að
ganga beint út í matjurtargarðinn.
Þar eru ræktaðar mismunandi jurtir sem notað er í matreiðsluna. Þegar barnið
sækir í garðinn fylgist það um leið með gangi tímans, plönturnar eru jú
árstíðabundnar.
- Til
þess auðvelda tenginguna milli matreiðslu og borðhalds fyrir barnið er matarborðinu komið fyrir í beinu
framhaldi af vinnuborðinu. En við jaðar vinnuborðins eru þrjú hnífa- og diskapör
fyrir fjölskylduna svo barnið geti lagt á borð án þess að þurfa á myndtáknum að
halda. Markmiðið er að fjölskyldan njóti þess að borða saman og eiga í
samræðum, en um leið að barnið fái að borða ótruflað og án áreitis.
- Gengið
er inn í stofu úr borðstofu en þar er dagbók barnsins geymd með skipulagi dagsins ásamt möppunni sem
inniheldur laus myndakort af hlutum og aðgerðum ef barnið þarf frekari hjálp
til að tjá sig. Þangað gengur barnið að þeim vísum. Stofan er annars samverustaður
fjölskyldunnar þar sem hún horfir á sjónvarpið, ræðir saman og nýtur útsýnisins
fyrir utan sem fylgir veðrum og vindum.
- Æskilegt
er að barnið hafi sérstaka aðstöðu fyrir leik
og heimanám. Hér er það hugsað út frá stofunni. Þessu herbergi er skipt
niður í aðgreind svæði eftir TEACCH kennsluaðferðinni, en sú aðferð gerir ráð
fyrir mjög skipulögðu umhverfi þar sem einstaklingsvinna er aðgreind frá
hópvinnu. Á öðrum stað í herberginu er svo afmarkaðir staðir fyrir leik,
líkamlega hreyfingu fyrir framan spegil, annar til að hugsa og að samhæfa
tilfinningar. Hver staður gegnir einu hlutverki. Í framhaldi af þessu herbergi
er sérbaðherbergi og svefnherbergi barnsins.
- Baðherbergið er
rúmgott og skipulagt þannig að það sé auðvelt í umgengni jafnvel fyrir
hjólastól, annars er röðin á salernistækjunum eins og á salerninu við
forstofuna.
- Næst
baðherberginu er svefnherbergi barnsins og
er það eingöngu ætlað til svefns og hvíldar. Tveir gluggar eru í herberginu til
þess að barnið geti fylgst með hringrás sólar. Fataskápurinn er stór því fötin
eru hengd upp þannig að horft er beint framan á þau, líkt og í verslun. Þetta
fyrirkomulag býður upp á þá möguleika að skipuleggja föt vikunnar þannig að
hægt sé að ganga að fötum hvers dags án umhugsunar eða að hafa tvær samsetningar
tilbúnar og hvetja barnið að velja á milli.
- Svefnaðstaða foreldra er sjálfstæð
eining sem samanstendur af svefnherbergi, fataherbergi og lítilli
setustofu. Það að eiga stað fyrir sjálfa sig er mikilvægt fyrir foreldra. Það
vill oft verða að þeir lenda í aukahlutverki í amstri dagsins.
Eins
og þið hafið tekið eftir höfum við farið eftir aðalumferðaræð hússins. Hún er bein,
fyrirsjáanleg og lítil atriði gefa til kynna hlutverk hvers herbergis sem kemur
á eftir. Þannig er barnið undirbúið fyrir það sem koma skal og kemur í veg
fyrir kvíða eða að það þrói sjálft eigin leiðir sem gætu verið óæskilegar.
Þó er
myndtáknahúsið líka hugsað með það fyrir augum að geta stytt sér leið milli
herbergja. Barnið á ekki alltaf að þurfa að fara í gegnum allt húsið til að
komast á leiðarenda, í herbergið sitt. Þegar foreldrar finna að barnið er
tilbúið er möguleiki að opna mismunandi leiðir: frá forstofu í stofuna; úr eldhúsinu
í leikherbergið; frá borðstofu í svefnherbergið, og jafnvel frá forstofu í
svefnherbergið. Húsið, sem leit út fyrir að vera ósveigjanlegt í fyrstu og fast
í skorðum, kemur til móts við þroska og atferlismeðferð barnsins með því að geta
farið stystu leið. Þær eru einmitt tákn um hvernig samfélagið er upp byggt,
hversu heimurinn okkar er margþættur og breytilegur. Fyrir barn á
einhverfurófinu veldur hann óöryggi. Myndtáknahúsið er hugsað sem nokkurs konar
æfing fyrir það sem koma skal. Heimilið
býr til aðstæður sem styrkja félagslegan þroska og það að standa frammi fyrir
valkostum. Að undirbúa hráefni fyrir matreiðslu, stytta sér leið og að velja föt
dagsins eru athafnir sem auka hæfileika barnsins með einhverfu að taka sjálfstæðar
ákvarðanir. Sú hugsun, eða markmið, að baki innra skipulagi hússins er
beinlínis sú.
Myndtáknahúsið
reynir bæði að hvetja til jákvæðrar hegðunar
og draga úr neikvæðum hegðunarmynstrum. Í sambandi við tjáskipti, endurtúlka eiginleikar hússins þá aðferð að kenna
börnum á einhverfurófinu að tala með notkun myndtákna. Húsið verður sjálft að
óteljandi myndtáknum með því að horfa beint framan á hvern hlut og setja hann í
samhengi við þann næsta. Þannig kennir heimilið barninu merkingu hlutanna og
hvernig þeir eru notaðir. Þessi þjálfun
gefur barninu sjálfsöryggi þegar það
nær stjórn á atburðarásinni og því hvernig hverri athöfn er skipt niður. Þetta skipulagða umhverfi gefur þannig kost á að samhæfa og samstilla tilfinningar barnsins, þroska félagslega þátttöku og að meðhöndla valkosti. Myndtákna-húsið reynir á þennan hátt að draga úr vissum neikvæðum hegðunarmynstrum, eins og að loka sig inni í eigin heimi, fá reiðisköst vegna tjáskiptaörðugleika eða hegða sér á óviðeigandi hátt vegna þess að það veit ekki hlutverk
herbergisins er. Foreldrarnir geta unnið gegn kvíða eða óvissu með því að gera markvissar litlar breytingar á
umhverfinu og sýnt fram á þær eru í lagi. Barnið þeirra lærir að byggja upp
öryggi. Byggingarefnin eru
óþrjótandi brunnur möguleika til að skilja eftir sig skilaboð um hvað tekur við.
Þar má nefna gluggana sem gefa boð um tíma dags og hvaða veður er út, en eins
er hægt að skrifa á gler, spegla og yfirborð veggja þangað til barnið hefur
lært að tjá sig á talmáli.
Góðir
hlustendur, heimilið er annað og meira en bygging. Hún er hluti af uppeldi og
þroska manneskjunnar. Það á við hvort sem við minnust orða Kristínar um að
heimilið ætti að endurspegla jákvæð viðhorf heimilismanna eins og ‘að taka mið
af’, ‘leitast eftir jafnvægi milli einstakra hluta’, ‘draga fram það fallega’ og
‘auðvelda samskipti með því að gefa svigrúm’. Eða, fyrir ungu fjölskylduna með
einhverfa barnið sitt. Ef við hugsum um arkitektúr heimilisins sem hluta af
okkur sjálfum, komumst við að ýmsu.
